?What Is Printing

چاپ به معنی تکرار یک اثر یا نقش است و چاپ کردن به عملی گفته می شود که طی آن، شکل یا نوشته به روی سطح موردنظر منتقل می گردد. این انتقال می تواند با فشردن یک سطح بر سطح دیگر بدست آید.

تاریخچه چاپ

از قدیمی ترین نشانه های چاپ می توان به مُهرها اشاره کرد که علاوه بر کاربرد تزیینی و هنری، نشان دهنده هویت یک شخص و برای امضای فرامین نیز استفاده می شده است.

آثاری که از دوران ساسانی به­جا مانده است حاکی از چاپ روی پارچه با استفاده از قالبهای چوبی است که در قرن دوم پیش از میلاد از هند و چین به ایران وارد شده است. اختراع کاغذ و مرکب توسط چینی ها باعث پیشرفت زیادی در هنر چاپ گردید. انگیزه اصلی آنها برای استفاده از چاپ، ترویج آیین بودا و انتشار متون مذهبی بود.  چاپ اسکناس، کارت های بازی، کتابهای طوماری و آکاردئونی (ورق های تاخورده) از دیگر پیشرفت های چینی ها در زمینه چاپ است.

همزمان با رواج پولهای کاغذی در چین، نوعی پول کاغذی در ایران به نام (چاو) تولید شد که البته به دلیل عدم استقبال مردم از آن، به سرعت از بین رفت.

در قرن سیزدهم، متون مذهبی و تصاویر قدیسان از چین به اروپا وارد شد و به تدریج چاپ با قالب های چوبی بر روی کاغذ رواج پیدا کرد. قبل از آن، کتاب های مذهبی به صورت دست نوشته بودند و تذهیب کاران، آن را مزین و مصور می ساختند. این در حالی است که در کتاب های به جا مانده از دوره تیموری در قرن دهم، نقوش تزیینی در حاشیه کتاب وجود دارد که با قالبهای چوبی چاپ شده است.

در فاصله قرن های 15-19 میلادی، چاپ روی لوحه های فلزی جایگزین چاپ با قالبهای چوبی شد. این کار بیشتر برای چاپ تصاویر استفاده می گردید. روش چاپ لیتوگرافی که بعدها در شکل صنعتی خود به چاپ افست معروف شد، در این زمان رونق گرفت. در قرن بیستم هم روش سیلک اسکرین و بعد ازآن چاپ روی لینولئوم در اروپا رایج شد.

انواع چاپ

روش های چاپ به دو دسته دستی و ماشینی تقسیم می شوند. چاپ های دستی، جزو روشهای کارگاهی هستند و به صورت صنعتی و در تیراژ بالا استفاده نمی شوند. اما روش های ماشینی می توانند هم کارگاهی باشند و هم صنعتی. مثلا چاپ روتاری یک روش چاپ صنعتی است و چاپ حرارتی که روی تی شرت انجام می شود عموما یک روش کارگاهی به حساب می آید.

در این مقاله، چاپ به روش دستی معرفی گردیده و در مقاله های بعدی، روشهای ماشینی چاپ توضیح داده می شود.

روش چاپ دستی

روش های دستی، به روش هایی گفته می شود که تمام مراحل عملیات، از آماده کردن واسطه چاپ(کلیشه) تا رنگ گذاری و چاپ، توسط دست انجام شده باشد. در چاپ نقوش و آثار روی منسوج، واسطه های چاپ مانند شابلون، قالب و … نقش اساسی دارند.  

چاپ دستی دارای چند اصل کلیدی است:

1. امضادار بودن اثر که نشان دهنده اصل بودن آن است؛ تأیید تمام نسخه های همانند، توسط هنرمند انجام می شود.
2. وجود حاشیه در اطراف کار (البته بجز موارد استثنا در لیتوگرافی)
3. نوشتن تعداد نسخه ها از تیراژ کل که همیشه به صورت یک عدد کسری در پایین اثر قرار داده میشود. مثلا 8/3 یعنی نسخه سوم برای تیراژ 8. لازم به ذکر است که در نمونه های تک چاپ (مونوپرینت)، این عدد یا ذکر نمی گردد و یا اینکه به صورت1/1 نوشته می شود.
4. معمولا برای هر اثر چاپ دستی، شناسنامه ای ساخته می شود که اطلاعات مربوط به اثر و هنرمند در آن ذکر می گردد.

انواع چاپ دستی

چاپ دستی بنا به خصوصیات واسطه چاپ به چهار دسته تقسیم می شود:

1. چاپ برجسته یا برآمده ( Relief)

به این نوع از چاپ، سیلیکوگرافی نیز گفته می شود. این روش شامل دو تکنیک لینولئوم و چاپ چوب است. در این روش، ابتدا طرح مورد نظر روی واسطه چاپ – یعنی لینولئوم یا چوب- حکاکی می شود. سپس با کشیدن غلتک روی آن، طرح، رنگی می گردد. و نهایتاً با فشار دادن یا پرس کردن واسطه چاپ روی پارچه، عمل چاپ انجام می شود.

بر خلاف چوب که جنس سختی دارد، لینولئوم یک صفحه پلاستیکی و نرم است. به چاپ روی لینولئوم،  Linocut (Linoleum cut) نیز گفته می شود.

2. چاپ گود (Intaglio)

چاپ گود با استفاده از حکاکی طرح دلخواه روی کلیشه و سپس فشردن آن روی زمینه انجام می شود. بر خلاف چاپ برجسته، در این روش، مرکب از قسمت های گود شده روی کلیشه، بر سطح چاپ شونده منتقل می شود. به این ترتیب که قسمتهای چاپ شونده از طرح، روی کلیشه (واسطه چاپ)، گود می شوند و قسمت های خارج از طرح، به همان حالت و دست نخورده باقی می مانند.

حکاکی کردن می تواند توسط ابزارهای نوک تیز مانند مغار باشد یا با استفاده از مواد اسیدی که خاصیت خورندگی دارند. روش اول را مستقیم و روش دوم را غیر مستقیم می نامند. این نوع از چاپ با استفاده از چهار تکنیک چاپ اچینگ، چاپ درای پوینت، چاپ مزوتینت و چاپ آکواتینت انجام می شود. ضمناً بجز روش درای پوینت، مابقی با روش غیر مستقیم هستند.

واسطه های چاپی مورد استفاده می توانند از جنس های مختلف باشند. متداولترین روش چاپ گود، حکاکی روی فلز است که کالکوگرافی نامیده می شود؛ فلزاتی مانند روی، مس، برنج، آهن و آلومینوم با ضخامت تقریبی 1 تا 2 میلیمتر. حکاکی روی فلز برای طرح هایی مناسب تر است که دارای هاشور و بافت زیاد باشند.

3. چاپ مسطح یا هم سطح (Planographic)

دلیلی نامگذاری این روش چاپ به نام مسطح این است که تمام قسمت های چاپ شونده و خارج از طرح، در یک سطح هستند و فرورفتگی یا برجستگی ندارد. این روش بر پایه تضاد میان آب و چربی شکل گرفته است؛ به این ترتیب که ابتدا طرح دلخواه توسط مداد شمعی یا هر وسیله چرب دیگر، روی واسطه چاپ کشیده می شود. در مرحله بعد کلیشه مرطوب شده تا هنگامی که آغشته به رنگ می گردد، فقط قسمت هایی که طرح اصلی است، رنگ را به خود بگیرد. در نهایت با فشار دادن کلیشه روی زمینه، چاپ انجام می شود.

لیتوگرافی (Lithography)، به معنای طراحی روی سنگ است و یکی از تکنیک های روش چاپ هم سطح به شمار می آید. امروزه بیشتر از صفحات فلز برای این نوع از چاپ استفاده می شود.

4. چاپ شابلونی (serigraphy)

در سه روش معرفی شده در قبل، رنگینه مستقیماً از روی کلیشه به زمینه منتقل می شود در حالیکه در این روش، رنگینه باید از شابلون عبور کرده و سپس روی زمینه قرار گیرد.

در این روش، اولین و اصلی ترین مرحله، آماده سازی شابلون است. ابتدا شابلون با استفاده از جنس های مختلف، توری کشی می شود. در گذشته توری هایی از جنس ابریشم استفاده می گردید؛ به همین دلیل این روش چاپ به سیلک اسکرین معروف بود. ولی امروزه بیشتر از توری هایی با جنس پلی استر، نایلون و .. استفاده می گردد به همین دلیل نام آن، به چاپ اسکرین (screenprinting) تغییر کرده است. پس از توری کشی، شابلون به گونه ای آماده می شود که منافذ مربوط به طرح اصلی باز و بقیه منافذ توری بسته باشد. به این ترتیب با کشیدن رنگ روی شابلون، رنگینه می تواند از منافذ باز شابلون عبور کرده و روی زمینه منتقل گردد. در چاپ چند رنگ، هر شابلون مخصوص تنها یک رنگ است و باید در باز و بسته کردن منافذ شابلون نیز دقت بیشتری به عمل آید. بدیهی است که باید چاپ با رنگ جدید، بعد از خشک شدن رنگ قبلی انجام شود. لازم به ذکر است که بجز روش چاپ شابلونی، کلیشه در سه روش دیگر باید به صورت معکوس آماده شود.

مطالب بیشتر

• چاپ پارچه